Các nước trong cuộc đua trí tuệ nhân tạo (AI) không chỉ cạnh tranh về khả năng điện toán mà còn tranh giành những nguồn tài nguyên vật lý.

1. Trung Quốc “gần như độc quyền”

Không thể phủ nhận rằng thị trường đất hiếm hiện nay đang bị tập trung hóa nghiêm trọng. Trung tâm của chuỗi cung ứng này là Trung Quốc, quốc gia đang thống trị cả khai thác lẫn chế biến, giúp họ giữ vị thế “gần như độc quyền”.

“Trung Quốc nổi bật là nhà cung cấp khoáng sản tinh chế hàng đầu thế giới, cung cấp gần 80% lượng coban đã qua chế biến, 65% lithium tinh chế, 44% đồng tinh chế và 27% niken tinh chế. Tổng thể, Trung Quốc chiếm gần 50% thị trường khoáng sản tinh chế toàn cầu”, theo báo cáo của Barclays.

Trung Quốc rất ý thức về đòn bẩy mà họ nắm giữ trong lĩnh vực này. Sau khi Tổng thống Mỹ Donald Trump áp thuế cao vào tháng 4, Trung Quốc đã đáp trả bằng cách áp dụng kiểm soát xuất khẩu với kim loại đất hiếm.

Theo Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), Mỹ đặc biệt dễ bị tổn thương trước tình trạng đất hiếm bị siết chặt. Hiện tại, không có hoạt động tách đất hiếm nặng nào đang diễn ra tại Mỹ. Mất quyền tiếp cận các vật liệu này có thể ảnh hưởng nghiêm trọng tới sản xuất chip và thiết bị quốc phòng.

Đất hiếm nặng là nhóm nguyên tố đất hiếm có trọng lượng nguyên tử lớn hơn, thường hiếm hơn và có giá trị cao hơn so với đất hiếm nhẹ.

2. Các quốc gia khác đang tăng tốc

Vẫn còn hy vọng trong tương lai. Trung Quốc có thể giữ ngôi vương về kim loại tinh chế và khoáng vật từ tính, nhưng các quốc gia khác đang dần mở rộng vai trò trong lĩnh vực khai thác nguyên liệu thô.

Chile, Cộng hòa Dân chủ Congo và Guinea là những nhà sản xuất hàng đầu, mỗi nước thống trị một loại quặng cụ thể. Những quốc gia này tập trung cải thiện năng lực khai thác, trong đó xuất khẩu nhôm của Guinea đã tăng gấp 12 lần kể từ năm 2010.

Barclays nhận định: “Bằng cách phát triển các chuỗi cung ứng khoáng sản quan trọng đáng tin cậy, các nước mới nổi và đang phát triển có thể giành được lợi thế địa chính trị. Họ có thể thiết lập các mối quan hệ thương mại chiến lược với những nền kinh tế công nghệ như Mỹ, Liên minh châu Âu (EU) và Nhật Bản”. Mỹ đã sẵn sàng thiết lập các mối quan hệ.

Tuần này, Mỹ đã đạt được thỏa thuận với Ukraine, cấp cho họ quyền tiếp cận ưu tiên các nguồn tài nguyên của nước này, gồm cả kim loại và khoáng sản quan trọng cho AI.

Theo trang The Independent, Ukraine sở hữu những mỏ đất hiếm lớn nhất châu Âu với giá trị ước tính hơn 12.000 tỉ bảng Anh, phần lớn chưa được khai thác. Điểm đặc biệt là Ukraine nắm giữ đến nửa triệu tấn lithium (lớn nhất châu Âu).

Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky nhiều năm qua không ngừng cố gắng khai thác nguồn khoáng sản dồi dào này. Năm 2021, ông mời gọi nhà đầu tư nước ngoài bằng cách giảm thuế, song mọi việc đình trệ vì cuộc chiến với Nga nổ ra. Do biết Tổng thống Trump thích quản trị theo kiểu giao dịch nên ông Volodymyr Zelensky đưa cả nội dung cho phép khai thác đất hiếm vào “kế hoạch chiến thắng” đề xuất năm ngoái.

Khoảng 53% tổng số đất hiếm của Ukraine nằm ở 4 vùng Luhansk, Donetsk, Zaporizhzhia, Kherson (bị Nga sáp nhập vào tháng 9.2022). Bán đảo Crimea nắm giữ số khoáng sản trị giá khoảng 165 tỉ bảng Anh. Vùng Dnipropetrovsk giáp Donetsk và Zaporizhzhia có số khoáng sản trị giá 2.800 tỉ bảng Anh.

Đất hiếm là một nhóm gồm 17 nguyên tố kim loại trong bảng tuần hoàn, có tính chất hóa học tương tự nhau, do sở hữu từ tính và cách thức phản ứng với ánh sáng đặc biệt nên được sử dụng rộng rãi cho ô tô điện, tua bin gió cùng nhiều thiết bị điện tử.

Khó khai thác đất hiếm vì hầu hết mỏ đều có chất lượng lẫn nồng độ thấp. Nhu cầu tăng cao khiến các quốc gia quyết liệt chạy đua đa dạng hóa nguồn cung đất hiếm. Cơ quan Năng lượng quốc tế ước tính nhu cầu đất hiếm năm 2040 sẽ gấp 7 lần hiện tại.

Danh sách 17 nguyên tố đất hiếm chia thành 2 nhóm chính:

Đất hiếm nhẹ

Lanthan (La)

Cerium (Ce)

Praseodymium (Pr)

Neodymium (Nd)

Promethium (Pm)

Samarium (Sm)

Đất hiếm nặng

Europium (Eu)

Gadolinium (Gd)

Terbium (Tb)

Dysprosium (Dy)

Holmium (Ho)

Erbium (Er)

Thulium (Tm)

Ytterbium (Yb)

Lutetium (Lu)

Yttrium (Y)

3. Giá cả có thể tăng mạnh

Các kim loại đất hiếm là thành phần quan trọng của nhiều công nghệ, từ ô tô điện, năng lượng tái tạo, trung tâm dữ liệu AI đến thiết bị quân sự. Tuy nhiên, các nhà đầu tư vẫn chưa hoàn toàn nhận ra thực tế này, Barclays cho biết.

“Khoáng sản quý hiếm buộc phải nhập khẩu, với nhu cầu dự kiến tăng 500% vào năm 2050, có thể khiến đồng, lithium và niken trở nên giá trị hơn cả dầu khí. Trong thập kỷ tới, nhu cầu tăng mạnh với các khoáng sản này có thể đẩy giá lên cao – một xu hướng mà thị trường vẫn chưa chú ý đầy đủ”, các nhà phân tích của Barclays viết.

Hai năm qua, giá các kim loại và khoáng sản hiếm đã giảm, phản ánh sự điều chỉnh từ mức giá cao trong thời kỳ đại dịch COVID-19 cùng lượng tồn kho dồi dào. Tuy nhiên, Barclays lưu ý rằng điều này không hẳn là tích cực, bởi giá giảm đã ảnh hưởng đến các khoản đầu tư cần thiết để đáp ứng nhu cầu tương lai.